Երկխոսություն, որը չի ընդհատվել. Ռուբեն Վարդանյան
Բաղրամյան 6- տան բակում երեկոն առանձնահատուկ էր։ Այստեղ էր, որ Ռուբեն Վարդանյանը մի ժամանակ հավաքում էր մարդկանց՝ խոսելու ամենակարեւոր բաների մասին՝ Հայաստանի ապագայի, մեր պատասխանատվության մասին, 21-րդ դարում հայ լինելու իմաստի մասին։ Եվ ահա որոշ ժամանակ անց նույն տարածության մեջ նորից ձայներ լսվեցին։ Հարցեր։ Կասկածներ։ Հույս։
«Ռուբենի հետ երկխոսությունը» նոստալգիա կամ ձեւականություն չէ։ Սա շարունակությունն է այն էներգիայի, որը նա վառեց Հայաստանի համար ամենադժվար եւ ողբերգական ժամանակաշրջանում։ Քանի որ իրական խոսակցությունները կախված չեն ներկայությունից: Դա երեկո էր, որում անցյալի մասին խոսք չկար։ Միայն ապագայի մասին։ Այն մասին, թե ինչպիսին կարող է այն լինել, եթե ընտրենք ոչ թե ցինիզմը, այլ հավատը: Ոչ թե վախը, այլ պատասխանատվությունը։ Ոչ թե անտարբերությունը, այլ արարումը։
Եվ Ռուբեն Վարդանյանը, որտեղ էլ որ լինի, եղել եւ մնում է այս երկխոսության մասը։
Որովհետեւ նա իր շուրջը պաշտամունք չի ստեղծել։ Նա տարածք է ստեղծել՝ գաղափարների, բանավեճի, աճի համար:
Եվ այսօր այն կրկին կենդանացել է մի ներկայության ուժով, որը ֆիզիկապես հնարավոր չէ չափել:
Խոսեցինք, լսեցինք, հիշեցինք... բայց ամենակարեւորը՝ չլռեցինք։
Նշանակում է՝ երկխոսությունը շարունակվում է։
Տեղ, որտեղ ծնվում են գաղափարներ
Բացելով երեկոն՝ Ռուբեն Վարդանյանի զինակիցն ու ընկերը՝ Արման Ջիլավյանը, հիշեցրեց գլխավորի մասին. տեղի մասին, որտեղ ամեն ինչ սկսվեց. «Շատ կարեւոր է, որ քննարկման այս երեկոն տեղի է ունենում հենց այստեղ՝ Բաղրամյան 6-ում, այն վայրում, որտեղ ծնվել են գաղափարներ, առավոտվա վեցից մինչեւ ուշ գիշեր այստեղ հանդիպումներ են տեղի ունեցել, որոնք կազմակերպել է Ռուբենը։ Հենց այստեղից սկսվեցին «Գաղափար» հիմնադրամի ստեղծման նախաձեռնությունը, Հայաստանի զարգացման նախագծերը, «Ավրորա» մարդասիրական նախաձեռնությունը, «Տաթեւ» ծրագիրը եւ շատ ուրիշներ։ Հենց այս բակում էլ ծնվեց ճակատագրական որոշումը՝ գնալ Արցախ եւ անել հնարավորը արցախցիներին աջակցելու համար։ Ուստի մեզ համար շատ կարեւոր է լինել այստեղ՝ մի տարածքում, որը մենք համարում ենք ուժի վայր։ Եվ մենք վստահ ենք, որ Ռուբենը մեկ անգամ չէ, որ կվերադառնա այստեղ՝ նոր գաղափարներով, նոր ծրագրերով, նոր իմաստով»։
Աշխարհին ասել «Բարեւ»
Ռուբեն Վարդանյանի քույրը՝ բանաստեղծուհի եւ կոմպոզիտոր Մարինա Ալեսը, շատ անձնական ու ջերմ պատմություն է ներկայացրել. «Մեր ընտանիքից միայն Ռուբենն է ծնվել Երեւանում, հայրս Էջմիածնից է, մայրս՝ Թբիլիսիից, ես՝ Մոսկվայից, իսկ Ռուբենը Երեւանից է, նա շատ լուսավոր երեխա էր։ Նրա առաջին բառը եղել է «Բարեւ»-ը։ Մանկուց շտապել է աշխարհին բարեւել, բարի խոսք ասել, հայացքով դիմավորել։ Մենք բոլորս գալիս ենք այս աշխարհ որպես որոշակի «տեսակ»՝ յուրաքանչյուրն իր ճանապարհով: Բայց Ռուբենը եկավ՝ իր մեջ լույս բերելով եւ անմիջապես այն նվիրեց շրջապատողներին»։
Մարինայի ձայնում հնչում էր ե՛ւ քրոջ քնքշանքը, ե՛ւ այն մարդու դողը, որը խորապես զգում է սիրելիի ներկայությունը, նույնիսկ եթե նա մոտակայքում չէ։ «Եկեք այստեղից, այս բակից բոլորս միասին ասենք բարեւ Ռուբենին։ Երբ խոսում եմ նրա հետ, անուններ չեմ տալիս, բայց հայտնում եմ, որ աղոթում են իր համար, որ իրեն հիշում են։ Եվ մի անգամ նա ինձ ասաց. «Մարին, ես դա զգում եմ»: Հավատացեք, նա զգում է այն ամենը, ինչ մենք այսօր անում ենք այստեղ։ Նա մեզ հետ է»:
Միտքը շարունակեց լեզվաբան Նարինե Դիլբարյանը, որը բացահայտեց հայերեն «Բարեւ» բառի խոր իմաստը. «Գրաբարում այն հնչում է որպես «բարիավ»՝ գործիական հոլովով, նշանակում է բարիքով։ Հիմա խոսում ենք «Բարեւ»- վ՝ բարությամբ աշխարհ եկած մարդու մասին։ Նույնիսկ Բաքվի բանտում ամենադժվար պայմաններում Ռուբենը մնում է այնպիսին, ինչպիսին եղել է՝ վառ, ուժեղ, իրական։ Նա հասկանում է, թե ինչու է այս ամենի միջով անցնում։ Սա գիտակցված ընտրություն է։ Իսկ գիտակցված եզրակացությունը հաղթանակի ճանապարհն է։ Անգիտակցականը կործանման ճանապարհն է».
Այս խոստովանության մեջ թե՛ ցավ կա, թե՛ ուժ։ Եվ որ գլխավորն է՝ հիշատակում այն մասին, որ իսկական մարդը իսկական է մնում, անգամ ամենաանմարդկային հանգամանքներում։ Եվ առաջին բառը, որով նա աշխարհ է եկել, պատահական չէ։ Այն դառնում է նրա էությունը։
Հասնել սրտին
Փիլիսոփայության դոկտոր Աշոտ Ոսկանյանը հիշում է Ռուբեն Վարդանյանի հետ իր առաջին հանդիպումը. «Մենք հանդիպել ենք մի քանի տարի առաջ, ինքն է նախաձեռնել զրույցը եւ հրավիրել մասնակցելու Տաթեւի քննարկումներին։ Ես համաձայնեցի։ Եվ ամբողջ ամառ մենք գնում ու վերադառնում էինք։
Նա համարում էր, որ ոչ միայն պետք է ինչ-որ բան տեսնել, այլեւ պետք է զգալ: Միայն նրա համար չէր դա կարեւոր, մենք բոլորս պետք է հասկանայինք, թե ինչ է Տաթեւը, ինչ են սարերը: Ոչ աչքերով: Սրտով»։
Վարդանյանին հետապնդում էր մի հիմնական հարց՝ ինչպե՞ս խոսել հայ հասարակության հետ այնպես, որ լսված լինես։ Ինչպե՞ս թակել նրա սրտի դուռը: Ինչպե՞ս խոսել ոչ թե կարգախոսներով, այլ իրապես, որպեսզի մարդիկ ոչ միայն լսեն, այլեւ հասկանան։ «Նա անհանգստացած էր, որ հասարակությունն ավելի հաճախ է արձագանքում պոպուլիզմին, քան իմաստին: Իսկ պոպուլիզմին պոպուլիզմով պատասխանելն անիմաստ է։ Նրա համար դա պատվի հարց էր. լեզու գտնել, որով խոսեր ապագայի, արժեքների, իրական ճանապարհի մասին: Եվ նա եկավ այն եզրակացության, որ միակ ճշմարիտ ճանապարհը սեփական օրինակով գործելն է»,- հիշում է Ոսկանյանը։
Դրանով է բացատրվում Արցախ գնալու նրա որոշումը։ Դա ոչ թե ժեստ էր, ոչ թե ռազմավարություն, այլ ներքին համոզմունքի դրսեւորում. «Ես ինքս ինձ բազմիցս հարցրել եմ՝ ճի՞շտ է վարվել, դա ինչ-որ բանի վրա ազդե՞լ է, բայց Ռուբենը վստահ է դրանում։ Նա գիտի, որ դա անում է ոչ միայն հանուն ուրիշների, այլ նաեւ իր համար։ Որովհետեւ գիտակցված, փորձված տառապանքն ավելի ուժեղ է դարձնում մարդուն։ Նույնիսկ Բաքվի բանտում գտնվելով նա շարունակում է զրուցել մեզ հետ։ Նա մեզ մատնանշում է բաներ, որոնց մասին նախկինում չենք մտածել»:
Երբ հոգին լույսն է ընտրում
Դերասան եւ հասարակական գործիչ Վարդան Պետրոսյանը տեսաուղերձով կիսվել է Ռուբեն Վարդանյանի ազատազրկման մասին իր պատկերացումներով։ Նրա խոսքերը սոսկ համերաշխության ակտ չեն, այլ մարդու արտացոլանք, որն ինքն է ազատազրկման միջով անցել. «Ռուբեն Վարդանյանի խոսքերն ինձ շատ հոգեհարազատ են եւ հասկանալի։ Իհարկե, պետք է անկեղծ լինեմ՝ իմ ազատազրկման պայմանները նրա հետ չեն կարող համեմատվել։ Բայց ես հասկանում եմ նրա խոսքերը, որ անգամ գերության մեջ կարելի է երջանկություն զգալ»։
Պետրոսյանը վկայակոչում է Վարդանյանի նամակը, որտեղ նա գրում է. «Իմ մեջ չարություն չկա, ատելություն չկա որեւէ մեկի նկատմամբ»։ Սա, ըստ դերասանի, որոշ մարդկանց մոտ տարակուսանք է առաջացնում։ Պատանդ դարձրած մարդը ինչպե՞ս կարող է ատելություն չզգալ իր դահիճների նկատմամբ։ «Դա հասկանալու համար,- ասում է Պետրոսյանը,- պետք է նայել ոչ թե քաղաքական, այլ հոգեւոր տեսանկյունից, միայն այս բարձունքից կարելի է բացատրել, թե ինչպես է մարդն անարդարության պայմաններում ընտրում սիրո ճանապարհը»։
Նա ընդգծում է, որ հավատը ամրապնդվում է նման փորձությունների ժամանակ. «Ասում են՝ հավատքը ի վերուստ պարգեւ է։ Բայց հենց հավատքն է մարդու մեջ ծնում այն ուժը, որը ոչ թե կոտրվում է, այլ բարձրացնում։ Եվ դրա հետ գալիս է սերը»։ Սերը, շարունակում է Պետրոսյանը, անհամատեղելի է ատելության հետ. «Լույսն ու խավարը չեն կարող լինել նույն տեղում, ուրեմն սիրով լցված մարդն ընդունակ չէ ատել»։
«Այսօր մեզ ուզում են ծնկի բերել՝ ոչ թե ֆիզիկապես, այլ հոգեպես։ Սա ամենավտանգավոր գործիքներից է։ Նրանք ուզում են, որ մենք ներքուստ հանձնվենք»։ Պետրոսյանի կարծիքով՝ Ռուբեն Վարդանյանի ազատազրկումը պարզապես ռեպրեսիա չէ։ Դա հայ ժողովրդի ոգու համար մղվող պայքարի մի մասն է։
«Դա փորձ է պոկել մեր հավատը, զրկել մեզ հույսից, կորցնել հավատը մեր եւ միմյանց հանդեպ,
բայց հենց այդ տեղում, այդ խավարում է ծնվում ամենապայծառը՝ խոր գիտակցությունը, ներքին ուժն ու սերը»,- նշել է Պետրոսյանը։
«Դա գիտակցված որոշում է. չպետք է խղճալ ինձ»
Գրող եւ տնտեսագետ Վահան Զանոյանը հիշում է այն խոսքերը, որոնք որքան հնարավոր է լավ են արտացոլում Ռուբեն Վարդանյանի էությունը. «Դա գիտակցված որոշում է. չպետք է խղճալ ինձ»։ Այս բառերի մեջ ողջ Ռուբենն է՝ պատրաստ պատասխանատվություն կրելու, ներքին հպարտությամբ, համառությամբ եւ խղճահարության օբյեկտ լինելու լիակատար բացակայությամբ»։
Վարդանյանը գիտեր, թե ինչի մեջ էր մտնում։ Երեւի արդյունքն այն չէր, ինչ նա պատկերացնում է։ Բայց ամեն քայլ արվում էր ռիսկերի գիտակցմամբ, հնարավոր բոլոր սցենարների ըմբռնումով։ Եվ հետեւաբար՝ հետեւանքները ընդունելու պատրաստակամությամբ։
Վահան Զանոյանը նշում է. «Նա պատրանքների մարդ չէր, նա կարողանում էր սթափ վերլուծել ցանկացած իրավիճակ, նույնիսկ ամենադժվարը: Նրա հետ մենք բազմաթիվ զրույցներ ենք ունեցել, եւ ես համոզված եմ, որ եթե ինչ-որ մեկը դեռ թաքնված դրդապատճառներ է փնտրում նրա գործողություններում, նշանակում է, որ նրանք պարզապես չեն ճանաչել Ռուբենին եւ չեն հասկացել նրա մոտիվները»:
Հանրությանն ուղղված իր նամակներից մեկում Վարդանյանը գրում է. «Ինձ ու մյուս 15 բանտարկյալներին չեն դատում, այլ ողջ հայությանը»։ Այս խոսքերը բացահայտում են դրա մասշտաբները։ Նա կատարվողը չի ընկալում որպես անձնական դրամա։ Նա ցավ ու պատասխանատվություն է զգում, ասես՝ ազգային։ Ահա թե ինչպես էր նա նայում Արցախին՝ ոչ թե որպես քարտեզի կետի, այլ որպես հայի հոգու կենդանի մասի։
Եվ հենց այս ըմբռնումն էր ընկած նրա ամենադժվար որոշման հիմքում՝ գնալ Արցախ։ Նա տեղյակ էր ամեն ինչից՝ ռիսկերից ու սպառնալիքներից։ Բայց միեւնույն ժամանակ նա ասաց. «Երեւանում նստած մարդկանց պայքարի կոչ անելն անհնար է»։ Այլ կերպ նա չէր կարող։ Նա զգում էր, որ պետք է այնտեղ լիներ: «Ներողություն եմ խնդրում բոլոր այն երեխաներից, ովքեր կորցրել են հայրենիքը»,- գրել է նա։ Նրա վախը ոչ թե իր, այլ այն երեխաների համար էր, որոնք կարող են մնալ առանց հողի, առանց հիշատակի, առանց տան, նկատել է Զանոյանը։
Կրակ, որը չի մարում
Մեսրոպ քահանա Արամյանը՝ նրա ընկերը, զինակիցը, Վարդանյանին երկար տարիներ ճանաչող մարդը, նշում է. «Նրա մասին գլխավորը, որ կարող եմ ասել, այն է, որ Ռուբենը միշտ անկանխատեսելի էր, նա զարմացնում էր։ Անսպասելի որոշումներով, երբեմն ՝ռիսկային, երբեմն՝ սարսափելի համարձակ։ Նա մարդ է, ով իր գաղափարներով ու մտքերով կրակ է վառում իր շուրջը»։
Վարդանյանի՝ Արցախ գնալու որոշումը հենց այսպիսին էր։ Որոշում, որը շատերը համարում են անխոհեմ։
Բայց դա, ըստ Արամյանի, ինքնաբուխություն չէր, դա զոհաբերություն էր։
«Մի անգամ բոլորս կգնանք»,- ասում է նա։- Բայց քանի դեռ կենդանի ենք, պարտավոր ենք մի հարց տալ ինքներս մեզ՝ ի՞նչ ենք պատրաստ տալու հանուն ապագա սերունդների։ Մենք մեր պապերի զոհաբերության ժառանգորդներն ենք։ Բայց ինչո՞վ ենք մենք մեզ զոհաբերում։ Այս տեսանկյունից Ռուբենը մեզ դաս տվեց։ Նա դարձավ օրինակ։ Եվ ոչ միայն Արցախ գնալու իր որոշմամբ։ Նա ներդրումներ կատարեց կրթության մեջ, երկրում, ազգի հոգեւոր հիմքում։ Մասնակցել է տասնյակ բարեգործական նախաձեռնությունների։ Որովհետեւ, քահանայի խոսքով, «եթե Աստված քեզ հնարավորություն է տվել, ծառայիր, օգնիր, կառուցիր։ Կրթությունն ապագայի հիմքն է»:
Արամյանը նաեւ մեջբերում է Վարդանյանի խոսքերը. «Ես զոհ չեմ, ինձ մի խղճացեք»։ Բայց այստեղ քահանան կարեւոր պարզաբանում է անում. «Այո, Ռուբենը իրավացի է, նա սովորական իմաստով զոհ չէ։ Բայց զոհաբերությունը թուլություն չէ։ Սա է քրիստոնեության էությունը։ Սերն առանց զոհաբերության դատարկություն է։ Եթե սիրում ես, պետք է պատրաստ լինես տալու»։
Այսօր, ասում է Արամյանը, Վարդանյանը մեծ զոհաբերություն է կատարում։ Եվ նա մենակ չէ։ Բոլոր հայ զավակները, որոնք գտնվում են բանտարկության մեջ, խորհրդանիշներ են։ Նրանք ներկայացնում են մեր ազգային արժանապատվությունը։ Նրանք ասում են մեզ. մի համաձայնեք անպատիվ կյանքին։ Որովհետեւ դա ամենավատն է, ինչ կարող է պատահել մարդու հետ։ «Ես հավատում եմ. մենք դեռ կխոսենք Ռուբենի հետ, կքննարկենք նրա հետ, թե ինչպես զարգացնենք Հայաստանը»,- ամփոփել է նա։