Կկարողանա՞ն արդյոք Հայաստանն ու Թուրքիան կարգավորել հարաբերությունները երրորդ փորձից․ Թոմաս դե Վաալ
Կկարողանա՞ն արդյոք Հայաստանն ու Թուրքիան կարգավորել հարաբերությունները երրորդ փորձից։ Լավատեսության հիմնական պատճառն այն է, որ Բաքուն հրաժարվում է իր առարկություններից, գրում է Թոմաս դե Վաալը Carnegie Europe-ի համար հրապարակված հոդվածում:
Նա նշում է, որ 2020 թվականի 44-օրյա պատերազմից հետո Թուրքիայի կողմից հարաբերությունների սառեցման պաշտոնական պատճառը վերացվել է։ Ռուսաստանը, որը ոչ միանշանակ վերաբերմունք ուներ Ցյուրիխյան արձանագրությունների գործընթացի նկատմամբ, նույնպես չի խանգարում։
«Հունվարի 14-ին Մոսկվայում կայացավ Հայաստանի եւ Թուրքիայի դեսպանների առաջին հանդիպումը։ Սա ոմանց զարմացրեց, երկու կողմերը միանգամայն ունակ են հանդիպել առանց միջնորդության, եւ Ռուսաստանի կառավարությունը նախկինում երբեք չի ներգրավվել այս երկխոսության մեջ, բայց դա նշանակում է, որ ռուսները շահագրգռված են գործընթացի հաջողությամբ։
Նոր բանակցությունները «վերեւից ներքեւ» գործընթաց են, որոնք ղեկավարում են Թուրքիայի նախագահ Էրդողանը եւ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը։ Երկուսն էլ սահմանել են ազգային շահը դրա աշխատանքում: Սակայն նրանցից ոչ մեկը կոնսենսուսի չի ձգտում, չի մասնակցում լայնածավալ խորհրդակցություններին կամ չի դիմում նրանց, ովքեր նախորդ բանակցությունների փորձ ունեն: Հայաստանի գլխավոր բանակցող Ռուբեն Ռուբինյանն ընդամենը 31 տարեկան է եւ այս հարցում փորձ չունի, սակայն Փաշինյանի մտերիմ վստահված մարդն է։
Առաջնորդները մինչեւ հիմա, կարծես, չունեն հաղորդակցման ռազմավարություն՝ կասկածողներին իրենց կողմը գրավելու համար: Հայաստանում Թուրքիայի հանդեպ չարությունը դեռ ուժեղ է 2020 թվականի պատերազմում Ադրբեջանին թուրքական ռազմական օգնության պատճառով:
Քանի որ Թուրքիայի ընտրությունները մոտենում են, Էրդողանը կզգուշանա իր ծայրահեղ ազգայնական դե ֆակտո կոալիցիոն գործընկերոջ՝ Ազգայնական շարժում կուսակցության (ԱՇԿ) օտարումից:
Եթե բանակցություններն անհաջող լինեն, ապա, ամենայն հավանականությամբ, դա պայմանավորված կլինի ադրբեջանական գործոնով։
Թեեւ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը ողջունում է բանակցությունները, նա նաեւ ցանկանում է զիջումներ ստանալ Հայաստանից 2020 թվականի պարտությունից հետո դրա ամենաթույլ պահին։
Բաքվի իշխանությունները ցանկանում են որքան հնարավոր է շատ ինքնիշխան վերահսկողություն ստանալ վերականգնված ճանապարհային եւ երկաթուղային կապերի նկատմամբ, որոնք կապում են Արեւմտյան Ադրբեջանը եւ Նախիջեւանը Հայաստանի միջոցով` երթուղի, որը նրանք Զանգեզուրի միջանցք են կոչում:
Եթե Ադրբեջանի և Թուրքիայի նախագահները համաձայնեն, որ Հայաստանի առարկությունների շուրջ միջանցքի ապահովումը հարաբերությունների կարգավորման նախապայման է, ապա բանակցությունները կարող են ձախողվել:
Ավելի լայն տնտեսական նկատառումները ենթադրում են, որ դա կարող է շահեկան տարբերակ լինել: 1990-ականներին ղարաբաղյան հակամարտության հետեւանքով փակված բոլոր ճանապարհներն ու երկաթուղիները վերաբացելու կոնսենսուսային համաձայնագիրը Հայաստանն ու Ադրբեջանը կապող օղակ կդարձնեն Մոսկվայի, Ստամբուլի եւ Թեհրանի միջեւ երկաթուղային ցանցում:
Բազմաթիվ հետազոտություններ ցույց են տվել, որ Հայաստանը մեծապես կշահի իր արեւմտյան ցամաքային սահմանի բացումից, ինչը կհեշտացնի դրա մուտքը ինչպես թուրքական, այնպես էլ ԵՄ շուկա:
Չափազանց կարեւոր է ընդգծել մի կետ. խոսքը հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման մասին է, այլ ոչ թե` հաշտեցման։ Այս գործընթացի հսկայական մութ ստվեր է վրա կախված՝ 1915-1916 թվականներին Օսմանյան կայսրության գրեթե ողջ հայ բնակչության տեղահանությունն ու բնաջնջումը, զանգվածային վայրագությունները, որոնք աշխարհի մեծ մասը Հայոց ցեղասպանություն է կոչում, բայց որոնց մասշտաբները թուրքական կառավարությունը հազիվ է ընդունում։
Երեւանում ոչ մի կառավարություն Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը հարաբերություններ հաստատելու նախապայման չի դարձրել: Հայկական սփյուռքի մեծ մասը կտրականապես համաձայն չէ։ Կալիֆորնիայի հայ հայտնի հոդվածագիրներից մեկը հունվարի 9-ին գրել էր. «Չզղջացող ցեղասպանագործը չի կարող վստահելի կողմ լինել, որի հետ կարելի է բարեխղճորեն բանակցություններ վարել»:
Մյուսները կասկածելու իրենց սեփական պատճառներն ունեն։ Հունվարի 19-ին լրացավ Ստամբուլի հայկական «Ակոս» թերթի խմբագիր Հրանտ Դինքի սպանության 15-րդ տարելիցը։
Դինքը հայ-թուրքական երկխոսության լավագույնի կենդանի մարմնացումն էր։ Նա կարծում էր, որ հաշտեցման եւ ապաքինման ճանապարհն անցնում է Թուրքիայի ժողովրդավարացման եւ թուրքական հասարակության մեջ բաց երկխոսության միջոցով՝ նրա անցյալի մութ էջի մասին: Նա աշխատել է, որպեսզի դա տեղի ունենա: Բայց ծայրահեղ աջ ազգայնականի կողմից նրա սպանությունը, ում հավանաբար պաշտպանում էին հատուկ ծառայությունների ներկայացուցիչները, եւ վերջին հինգ տարվա ընթացքում Թուրքիայում ժողովրդավարության հետընթացն այդ հեռանկարը շատ ավելի հեռու դարձրեցին:
Հայ-թուրքական հարաբերությունների մեկ այլ ջատագովի՝ բարերար Օսման Քավալայի շարունակական կալանքը, ի հեճուկս Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի պահանջների, եւս մի մեղադրանք է ներկայիս թուրքական վարչակարգի դեմ իսկական երկխոսությանն իր հանձնառության մեջ:
Այնուամենայնիվ, վերեւից ներքեւ քաղաքական գործընթացը, այնուամենայնիվ, ավելի լավ է, քան գործընթացի բացակայությունը: Եթե փակ սահմանը վերաբացվի, դա միայն կխթանի հազարավոր անձնական կապերը հայերի եւ թուրքերի միջեւ: Այս նախաձեռնությունը, չնայած իր թերություններին, լայն աջակցության է արժանի»։