ԱՄՆ պետդեպարտամենտը՝ Հայաստանի իրավական համակարգի և դատական անկախության մասին
ԱՄՆ պետդեպարտամենտի Հայաստանի ներդրումային միջավայրի վերաբերյալ հրապարակված զեկույցում նշվում է, որ Հայաստանի կառավարությունը թափանցիկ քաղաքականություն եւ օրենքներ է կիրառում մրցակցության խթանման համար։
Նշվում է, որ Հայաստանի նոր կառավարությունն իրականացնում է այդ օրենքների և քաղաքականության ավելի հետևողական իրագործում՝ փորձելով բարելավել շուկայական մրցակցությունը և վերացնել ոչ ֆորմալ խոչընդոտները շուկա դուրս գալու համար, հատկապես փոքր և միջին ձեռնարկությունների համար։
Զեկույցում նշվում է, որ մրցակցության պաշտպանության մասին Հայաստանի օրենսդրությունը կատարելագործվել է հստակ սահմանումների եւ նոր հայեցակարգերի միջոցով այնպիսի հարցերի շուրջ, ինչպիսիք են գների մանիպուլյացիան, ֆիքսված գումարների համեմատ հասույթի տոկոսային տուգանքների սահմանումը, ինչպես նաեւ տուգանքները պետական պաշտոնյաների համար: Սակայն ընկերությունները բավարար չեն համարում միայն տնտեսական մրցակցության պաշտպանության պետական հանձնաժողովի (ՏՄՊՊՀ) ջանքերը խաղի հավասար պայմանների ապահովման համար:
Մասնավորապես, մատնանշում են մրցակցությունը պաշտպանող այլ պետական ինստիտուտների եւ մարմինների կատարելագործման անհրաժեշտությունը, ինչպիսիք են դատարանները, հարկային եւ մաքսային մարմինները, պետական գնումները եւ իրավապահ մարմինները:
Ըստ զեկույցի, բազմաթիվ ուսումնասիրությունները վկայում են տեղական շուկաներում պահպանվող անմրցունակության մասին, որոնցից շատերի վրա գերակշռում են մի քանի գործող անձինք:
Ինչ վերաբերում է բանկերին, ապա, զեկույցում նշվում է, որ բանկային հսկողությունը համեմատաբար լավ զարգացած է եւ հիմնականում համապատասխանում է Բազելյան հիմնական սկզբունքներին: Հայաստանի Կենտրոնական բանկը ֆինանսական հատվածի հիմնական կարգավորիչն է եւ հսկողություն է իրականացնում բանկային գործունեության, արժեթղթերի, ապահովագրության եւ կենսաթոշակային ապահովության նկատմամբ:
«Հայաստանի պետական ֆինանսների եւ պարտքային պարտավորությունների մասին տվյալները, ընդհանուր առմամբ, թափանցիկ են, եւ ֆինանսների նախարարությունը հրապարակում է պարբերական հաշվետվություններ, որոնք հասանելի են համացանցում»,- ասված է զեկույցում։
Նշվում է նաև, որ աշխատանքի անվտանգության և հիգիենայի պահանջները, որոնց մեծ մասը խորհրդային շրջանի մնացորդներն են, որպես կանոն, չեն խոչընդոտում ներդրումային գործունեությանը։ Այնուամենայնիվ, ներդրողները բյուրոկրատական ընթացակարգերը երբեմն ծանր են համարում, իսկ առանձին պաշտոնյաների հայեցողական որոշումները կարող են հնարավորություններ ստեղծել մանր կոռուպցիայի համար:
Իրավական համակարգը եւ դատական անկախությունը
Ըստ ԱՄՆ պետդեպարտամենտի, Հայաստանն ունի հիբրիդային իրավական համակարգ, որը ներառում է ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ ընդհանուր իրավունքի տարրեր։ Թեեւ Հայաստանը մշակում է Միջազգային Առեւտրային օրենսգիրք, առեւտրային եւ պայմանագրային հարցերին վերաբերող օրենքները ներկայումս շարադրված են քաղաքացիական օրենսգրքում։
Այսպիսով, ըստ զեկույցի, քանի որ Հայաստանում բացակայում է արբիտրաժային դատարանը, պայմանագրերի, գույքի սեփականության իրավունքի կամ այլ առեւտրային հարցերի հետ կապված բոլոր վեճերը լուծվում են կողմերի կողմից ընդհանուր իրավասության դատարաններում, որոնք դիտարկում են ինչպես քաղաքացիական, այնպես էլ քրեական գործեր: Քաղաքացիական գործեր քննող դատարանները կարող են ծանրաբեռնված լինել իրենց կողմից քննվող գործերի ծավալով եւ հաճախ հանրության կողմից դիտարկվում են որպես կոռումպացված: Չնայած դատարանների՝ Վճռաբեկ դատարանի եւ մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի նախադեպային հեղինակությունն օգտագործելու հնարավորությանը, քաղաքացիական գործերով նախագահող շատ դատավորներ դա չեն անում՝ ներդրողների աչքերում բարձրացնելով քաղաքացիական դատարանների որոշումների անկանխատեսելիությունը։
«Բիզնեսը հակված է հասկանալ, որ հայաստանյան շատ դատարաններ տառապում են արդյունավետության, անկախության եւ պրոֆեսիոնալիզմի ցածր մակարդակից, ինչը պայմանավորում է դատական համակարգի ամրապնդման անհրաժեշտությունը:
ՅՈՒՆԿՏԱԴ-ի տվյալներով ՝ վարձավճարների որոնումն ու անարդյունավետությունը Հայաստանում ներդրումներ կատարելու եւ բիզնես վարելու առանցքային խոչընդոտներից են: Շատ հաճախ դատավարության ընթացքում, երբ պահանջվում է լրացուցիչ դատական փորձաքննություն, դատարանը կարող է կասեցնել գործը մինչեւ դատական փորձաքննության եզրակացությունը ստանալը, ինչը կարող է տեւել մի քանի ամիս:
Գործարարները նշում են, որ ընդհանուր իրավասության դատարանների շատ դատավորներ կարող են դժկամությամբ որոշումներ կայացնել՝ առանց խորհրդակցելու վերադաս ատյանների դատավորների հետ։ Այսպիսով, հասարակական կարծիքը կայանում է նրանում, որ որոշումների վրա կարող են ազդել այլ գործոններ, քան օրենքն ու առանձին գործերի էությունը։ Ընդհանուր առմամբ, կառավարությունը պահպանում է ինչպես արբիտրաժային դատարանների, այնպես էլ Հայաստանի ազգային դատարանների որոշումները»,- ասվում է զեկուցյում։
Նաև նշվում է, որ առեւտրային եւ պայմանագրային հարցերի բնույթի եւ բարդության, ինչպես նաեւ քաղաքացիական գործերով նախագահող դատավորների ծանրաբեռնվածության պատճառով ներդրումային կամ առեւտրային վեճերի հետ կապված շատ հարցեր անցնում են քաղաքացիական դատարաններով ամիսներ կամ տարիներ: Բացի այդ, գործարարները բողոքել են դատարանների անարդյունավետությունից եւ ինստիտուցիոնալ կոռուպցիայից։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Հայաստանի Սահմանադրությունը ներդրողներին տրամադրում է գործիքներ դատական որոշումների եւ դրանց գույքային իրավունքների կատարումն ապահովելու համար, ներդրողները պնդում են, որ այն, ինչ կարող է անել դատարանը, կանխատեսելի չէ:
Ներդրողի և Պետության միջեւ վեճերի Կարգավորումը
Զեկույցում անդրադարձ է կատարվում օտարերկրյա ներդրումների վեճերին։ Մասնավորապես, նշվում է, որ Օտարերկրյա ներդրումների մասին օրենքի համաձայն, օտարերկրյա ներդրողի եւ Հայաստանի միջեւ ծագած բոլոր վեճերը պետք է լուծվեն հայկական դատարաններում: Ըստ օրենքի, նախատեսվում է, որ ամերիկյան ներդրողի եւ պետության միջեւ վեճի առաջացման դեպքում ներդրողը կարող է գործը փոխանցել միջազգային արբիտրաժին:
2020թ. հունվարի դրությամբ հայ–ամերիկյան դիվանագիտական հարաբերությունների շրջանակներում Հայաստանի դեմ հարուցված երկու ներդրումային վեճերը գտնվում էին ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնի քննարկման փուլում։