2024 թվականին Հայաստանը Բաքվի և Մոսկվայի ուժեղ ճնշման տակ է լինելու. Թոմ դե Վաալ
Carnegie Endowment-ի առաջատար վերլուծաբան Թոմ դե Վաալը հոդված է գրել հիմնադրամի կայքում, որտեղ անդրադարձել է 2024 թվականին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև ռազմական գործողությունների վերսկսման հնարավորությանը։
«Ե՛վ Ուկրաինայում, և՛ Հարավային Կովկասում 2024 թվականը կլինի ճգնաժամային և միևնույն ժամանակ փորձություն եվրոպացի քաղաքական գործիչների համար։
Հարց է առաջանում Ադրբեջանի և Հայաստանի մասին, թե սա կլինի պատերազմի՞, թե՞ խաղաղության տարի։ Երկկողմ խաղաղության համաձայնագրի շուրջ բանակցությունները, որը կկարգավորի երկու երկրների հարաբերությունները երեք տասնամյակ հակամարտությունից հետո, շարունակվում են, բայց դեռևս առկա է բռնության սպառնալիք Հարավային Հայաստանում և շրջակայքում՝ Սյունիք կոչվող տարածաշրջանում, որը պատմականորեն հայտնի է որպես Զանգեզուր:
Փետրվարի 13-ին հայ զինվորականները հայտնել են, որ Սյունիքի Ներքին Հանդ գյուղի մոտ ադրբեջանական կողմից գնդակոծության հետևանքով երկու զինծառայող է զոհվել։ Սա Ադրբեջանին մոտ տարածք է, որտեղ ռուս սահմանապահները նախկինում թույլ չեն տվել ԵՄ դիտորդական առաքելության դիտորդներին մոտենալ։
Հաղթաթղթերի մեծ մասը դեռ Ադրբեջանի ձեռքում է. նախագահ Իլհամ Ալիևը փետրվարի 7-ին հինգերորդ անգամ վերընտրվել է նախագահի պաշտոնում։ Նա երբեք այսքան վստահ տեսք չէր ունեցել։ Ալիևը հանրության աչքին նոր լեգիտիմություն ձեռք բերեց անցած սեպտեմբերին իր ռազմական հաղթանակով, երբ նրա զորքերը կայծակի հարվածով գրավեցին Լեռնային Ղարաբաղը՝ ստիպելով ողջ հայ բնակչությանը փախչել և բռնությամբ վերջ տվեց տասնամյակների տեւած հակամարտությանը:
Ղարաբաղյան օպերացիան արագացրեց հարաբերությունների սառեցումը Ադրբեջանի և Արևմուտքի միջև, որը մինչև վերջին պահը փորձում էր հասնել հակամարտության խաղաղ կարգավորմանը։ Դա տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերությունները գտնվում են նշանակալի ճեղքվածքի մեջ, և ԵՄ-ն ընդլայնում է իր համագործակցությունը Հայաստանի հետ:
Ալիևի վստահությունը գալիս է իր երկու խոշոր հարևանների հետ կրկնակի ապահովագրության քաղաքականությունից՝ Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հետ սերտ դաշինքից և Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի հետ փոխշահավետ գործընկերությունից: Ուշադրության կենտրոնում են գտնվում երկու առաջնորդները, այլ ոչ թե նրանց երկրները. շատ անձնական կապերն այն մարդկանց միջև, ովքեր խոսում են իշխանության և փողի նույն մաչոյական լեզվով:
Բրյուսելում և Վաշինգտոնում Արևմուտքի կողմից օժանդակվող բանակցությունները դադարեցվել են անցյալ տարվա ամռանից։ Մնում է երկկողմ գործընթաց՝ Հայաստանի և Ադրբեջանի ազգային անվտանգության խորհրդականների գլխավորությամբ, որոնք աշխատում են խաղաղության համաձայնագրի տեքստի վրա։
Սա լուրջ գործընթաց է, որը լավ արդյունքներ տվեց դեկտեմբերի 7-ին, երբ հայ գերիներն ազատ արձակվեցին՝ 2024 թվականի վերջին Բաքվում COP-29 կլիմայական գագաթնաժողովը ընդունելու Հայաստանի վետոյի վերացման դիմաց։
Երկկողմ խաղաղության գործընթացն առանց միջնորդների ունի այն առավելությունը, որ ոչ մի արտաքին օրակարգ կամ էգոիզմ չի կարող խոչընդոտել գործարքին: Բայց հայկական կողմը նաև մտավախություն ունի, որ ասիմետրիկ իրավիճակում Բաքուն կարող է պարտադրել իր օրակարգը՝ պահանջելով զիջումներ՝ միաժամանակ սպառնալով ուժ կիրառել։
Հաղորդվում է, որ համաձայնության հասնելու երեք հիմնական խոչընդոտ կա. դրանցից մեկը Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանի գծանշումն է, որտեղ խորհրդային ժամանակաշրջանի բազմաթիվ քարտեզները տարբեր մեկնաբանություններ են տալիս, թե որտեղ պետք է գծել գծերը:
Երկրորդ հարցն այն է, թե ինչ միջազգային երաշխիքներ և վեճերի լուծման մեխանիզմ կպահանջվեն համաձայնագրի կայունությունն ապահովելու համար։ Հայերը ցանկանում են որքան հնարավոր է շատ միջազգային աջակցություն, իսկ ադրբեջանցիները՝ նվազագույն ներգրավվածություն:
Երրորդ խնդիրը Հայաստանի 43 կիլոմետրանոց տարածքով երկար փակ միջանցքի կամ տարանցիկ ճանապարհի բացման խիստ վիճահարույց հարցն է, որը կապում է Ադրբեջանի հիմնական մասը Թուրքիային սահմանակից Նախիջևանի էքսկլավի հետ։ Ադրբեջանը շահագրգռված է վերամիավորել իր տարածքի երկու հատվածների երթուղին, որը հնարավորինս քիչ վերահսկողություն կունենա Հայաստանի կողմից։ Հայաստանը չի ցանկանում զիջել իր ռազմավարական նշանակություն ունեցող հարավային սահմանային տարածքի ինքնիշխանությունն ու անվտանգությունը։
Երկրորդ կետում կա Արևմուտքի ռազմավարական խիստ շահագրգռվածություն, և առավել եւս երրորդ՝ այսպես կոչված Զանգեզուրի միջանցքի հարցում։ Անվտանգության հարցում Ադրբեջանը պնդում է, որ Ռուսաստանի Անվտանգության դաշնային ծառայության (ԱԴԾ) սահմանապահները պահպանեն երկաթուղային և ճանապարհային կապերը: Նրանք վկայակոչում են 2020 թվականի նոյեմբերի հայ-ադրբեջանա-ռուսական եռակողմ հրադադարի մասին հայտարարությունը, որտեղ բացահայտ նշվում է այդ մասին, թեև այդ համաձայնագրի մնացած մասն այժմ ուժի մեջ է մտել։ Հունվարին ՌԴ ԱԳ նախարար Սերգեյ Լավրովը կրկնել է, որ համաձայնագրի այս մասը պետք է կատարվի։
Իր հերթին հայկական կողմն աշխատում է ազատվել ռուսական ազդեցությունից, այդ թվում՝ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այնտեղ տեղակայված սահմանապահներից։ Եթե ռուսները մնային Ադրբեջանի թելադրանքով, այն լուրջ ռազմավարական հարված կլիներ։
Հայաստանում ենթադրություն կա, որ Բաքվի և Մոսկվայի միջև կա պայմանավորվածություն, որին Անկարան համաձայնել է։ Սա հաստատող առնվազն անուղղակի ապացույցներ կան: Ռուսների համար տարանցիկ ճանապարհի վերահսկումը մեծ հաջողություն կլիներ։ Նրանց պաշտոնապես կտրվի երկաթուղու մի հատվածի վերահսկողությունը, որը կապում է Ռուսաստանը և Իրանը և տանում դեպի Պարսից ծոց տասնամյակների ընթացքում առաջին անգամ:
Սա կլինի հյուսիս-հարավ հիմնական երկաթուղային ճանապարհը, որով Ռուսաստանը կկարողանա վերականգնել իր կապերը Մերձավոր Արևելքի հետ, քանի որ Ուկրաինայի հետ պատերազմը և Արևմուտքի հետ առճակատումը դեռ երկար կշարունակվեն։
Մտահոգիչ սցենարն այն է, որ խաղաղության պայմանագիր չի ստորագրվի այնքան ժամանակ, քանի դեռ Ադրբեջանը չի ստացել այն, ինչ ուզում է հարավային Հայաստանում։ Այսինքն՝ 2024 թվականին Հայաստանը, ամենայն հավանականությամբ, կհայտնվի Բաքվի և Մոսկվայի ուժեղ ճնշման տակ, որոնք տարբեր մեթոդներով կձգտեն կյանքի կոչել Զանգեզուրի միջանցքի պլանը, որից գոհ չեն ոչ Երևանը, ոչ էլ արևմտյան տերությունները։
Ահա թե ինչու տեղական բռնության դեպքերին, ինչպիսին է Ներքին Հանդի մոտ տեղի ունեցած միջադեպը, պետք է ուշադիր հետևել: Նման փոքր բախումները կարող են հանգեցնել նոր հակամարտության և ճակատագրական հետևանքների ողջ տարածաշրջանի համար»։